EISE EISINGA DE VERLICHTING IN NED.

OP ZOEK NAAR KERNWAARDEN VERLICHTING

Verslag van een zoektocht naar het wezen van de Verlichting Toen en Nu samen met Eise Eisinga als Icoon van de Verlichting.

In 2006 werd Eise Eisinga als Icoon van de Verlichting opgenomen in en toen.nu, de Canon van Nederland.

Jonathan Israel, kenner bij uitstek van de Verlichting, vond

Eise ‘een compleet marginale figuur’ en daarom een verkeerde keuze.

De canoncommissie adviseerde, getrouw aan een van de kernthema’s van de Verlichting, zelf op zoek te gaan naar meer :

"Kijk met eigen ogen, denk met eigen verstand en oordeel zelf"

En dat deed ik.

Dit nawoord is een verslag van mijn zoektocht naar het wezen van de Verlichting en naar overeenkomsten en verwantschap tussen Eise als Icoon van de Verlichting en de ideeēn van verlichte wetenschappers, filosofen en pedagogen: de architecten van de Verlichting.

Abe, Descartes en Eise speelden

achtereenvolgens een hoofdrol in mijn leven.

Abe was een held in mijn tienertijd en staat symbool voor een ‘elftal’ grote voetballers die ik bewonderde. Hij werd later van zijn voetstuk gestoten door Descartes, symbool voor een ‘elftal’ filosofen, architecten van de Verlichting en Eise heeft de laatste decennia, met een ‘elftal’ astronomen, nieuwe werelden voor mij geopend.

 

Wat ik in hen bewonderde

In Abes tijd was de straat ons voetbalveld, onze wereld. 

Daan, Yde, Kassie, Krijn, Johan, Sipke en Aldert, mijn voetbalvrienden, staan ook na 70 jaar nog in mijn geheugen gegrift. 

Wij wilden worden als Abe en zijn voetbalvrienden Piet Kraak, Rinus Terlouw, Arie de Vroet, André Roozenburg, Faas Wilkens en Kees Rijvers.

Foto’s en verslagen van hun heldendaden knipte ik uit kranten en tijdschriften en plakte ze in een schrift dat ik van mijn vader kreeg.

Een oud schrift van de eerste tot de laatste bladzij door hem volgeschreven. 

Filosofie L.M.Vierstra 21-4- 1946 stond voor op het schrift. Ik ruilde mijn vaders helden in voor mijn helden. Zijn filosofieboek werd mijn voetbalboek.

De tekst, met voor mij vreemde namen en zinnen, interesseerde me niet. 

Het was nu mijn voetbalboek met mijn helden en hun heldendaden. 

Waarover schreef mijn vader ?

Dat vroeg ik mij eind jaren 90 af.

Tussen de foto’s en verslagen was hier en daar nog een stukje van zijn handschrift zichtbaar.

Meest voorkomende namen waren die van Descartes, Kant, Spinoza, Locke, Montesquieu, Bekker en Voltaire.

Ze hadden blijkbaar iets gemeen, want over de Verlichting schreef hij op bijna elke bladzij.

Waren Descartes c.s. zijn helden en hun ideeēn zijn schatten, schatten die hij aan mij wilde doorgeven?

Jammer dat hij mij er nooit iets over vertelde en ik hem er nooit naar heb gevraagd.

Was  Eise Eisinga ook één van zijn helden? 

Nee, maar Eise werd mijn held toen het Koninklijk Eise Eisinga Planetarium in Franeker mij in 1994 vroeg om ter gelegenheid van Eise Eisinga’s 250e geboortejaar. ( 21-02-1744)

Eise Eisinga’s Planetarium doe- en ontdekboek voor kinderen te schrijven.

Ik richtte mij aanvankelijk alleen op Eise zoals ik hem uit mijn bezoeken aan het Planetarium kende.

In het voorhuis ontmoet je Eise als bouwmeester van het Planetarium en in het achterhuis Eise als wolkammer. 

Toen het boekje klaar was ontdekte ik echter dat ik hem in mijn verhalen ernstig tekort had gedaan. 

Dat Eise meer, veel meer was dan ik had verteld bleek ook toen hij in 2006 als ’Venster op de Verlichting’ werd opgenomen in entoen.nu’, de canon van Nederland, omdat uit zijn levensverhaal duidelijk wordt wat het wezen van de Verlichting is.

Eise Eisinga als Verlichter in de voetsporen van Descartes en Kant c.s.? 

Ik was verrast en verbaasd want nergens had ik in Eises leven en werk sporen van de Verlichting herkend en Jonathan Israel, kenner bij uitstek van de Verlichting, vond Eise Eisinga zelfs een compleet marginale figuur’, een verkeerde keuze. 

De canoncommissie adviseerde zelf op zoek te gaan naar meer. 

En dat deed ik.

Het werd een fascinerende zoektocht omdat ik hem ook leerde kennen als armoedebestrijder, bouwmeester van het stadsarmenhuis, politicus betrokken bij een revolutionaire staatsgreep, politiek vluchteling die acht jaar in ballingschap leefde, gevangene in het Blokhuis in Leeuwarden, om tenslotte bij de eerste verkiezingen voor de  Provinciale Staten van Friesland in 1795 te worden gekozen tot een van de eerste democratisch gekozen leden van de Friese Staten. EISE VERTELT 80

Eise Eisinga bouwmeester en symbool van de Verlichting

Eise was als bouwmeester van het het oudste nog werkende planetarium ter wereld een echte Verlichter. 

Als bouwmeester van het Planetarium was hij uniek. 

Als armoedebestrijder en politicus was hij niet uniek, maar staat hij symbool voor honderden mannen en vrouwen die zich, net als Eise, inzetten voor een verlichte, democratische samenleving, een menswaardig bestaan met recht op leven, gezondheid en vrijheid voor iedereen.

Descartes Verlichte denktank,

Eise Eisinga’s verlichte helden

 

Eise werd mijn held, maar had hij ook helden die hèm inspireerden?

In verschillende verhalen vertelt hij over zijn helden zoals in EISE VERTELT 69 en EISE VERTELT 70 .

Eise zit gevangen in het Blokhuis in Leeuwarden en vertelt Berent, een medegevangene over het sterrenbeeld de Ooievaar uit zijn jeugd EISE VERTELT 7 EN 8. De Ooievaar is nu volwassen en de twaalf helden een geweldige steun “om geen prooi te worden van al die negatieve gevoelens en gedachten.”

 

Bij de viering van zijn 83e verjaardag in 1827 noemt hij zijn helden met name: “Bij het bouwen van het Planetarium stond ik op de schouders van grote astronomen en wetenschappers zoals Copernicus, Kepler, Galilei, Newton en bij de bouw van het Stadsarmenhuis en mijn poltieke aktiviteiten waren filosofen als Descartes, Spinoza, Locke en Kant mijn helden”. EISE VERTELT 87

 

De twee muurstenen in de halsgevel van het Planetarium symboliseren Eises helden.

’Zonnewijzer’ en ‘Ooievaar’ symboliseren Hoofd en Hart en maken een mens tot Mens.

 

 

 

1. René Descartes.

 cogito ergo sum ! ik denk dus ik besta. 

 

René Descartes opent mijn verhaal over Eise als icoon van de Verlichting met

                       EEN VISOEN EN EEN OPROEP

”Ik heb een zeker licht gezien in deze duistere chaos,

maar de taak is onmetelijk en kan niet door één persoon worden uitgevoerd “.

Descartes stelt vast dat de wereld een duistere chaos is.

Zijn oproep: ‘Cogito ergo sum’, ik  denk dus ik besta’ , het vermogen om voor jezelf te denken wat goed, fout, slecht, mooi, lelijk of juist is, was daarbij zijn leidraad.

Verwantschap Eise Eisinga en René Descartes

Eise zal zich met zijn droom, zijn visoen en zijn opdracht (EISE VERTELT 57) onmiddellijk hebben herkend in het visioen en de oproep van Descartes.

De duistere chaos en het zekere licht doet ook denken aan het verhaal van de Grot van Plato met Descartes als de verlichte bevrijder.(EISE VERTELT 9)

En verwantschap voelde hij ook  met Descartes wereld van grote en kleine uurwerken die de schepper-klokkenmaker bij de schepping van het heelal heeft ingesteld.  (EISE VERTELT 32)  

Als armvoogd zal hij zich hebben herkend in de duistere chaos waarover Descartes spreekt, temeer omdat Descartes enige tijd in Franeker woonde en moet hebben geweten van de erbarmelijke omstandigheden waaronder veel mensen leefden: uitzichtloosheid door angst, ziekte, werkloosheid, armoede, ondervoeding en een vroege dood.

Als lid van het stadsbestuur, armvoogd en bouwmeester van het stadsarmenhuis probeerde Eise mee te bouwen aan verlichting van die duistere chaos.

2. Galileo Galileï  

‘eppur, si muove’, toch beweegt ze. 

Daar staat Galilei tegenover de Paus, de waarheid van de wetenschap, de natuurwet, tegenover godswet, de waarheid van de kerk en Galileï sprak de historische woorden:

”De Bijbel kan ons niet leren hoe de hemelen gaan, maar alleen hoe naar de Hemel te gaan”.

 De paus dwong Galilei  zijn ideeën af te zweren, maar de verlichte ideeën hadden de wereld veroverd en voor altijd veranderd en toonden uitzicht op een geheel nieuwe, onbekende wereld.

Daar staat Galilei tegenover de Paus, de waarheid van de wetenschap, de natuurwet, tegenover godswet, de waarheid van de kerk

Verwantschap Eise Eisinga en Galileo Galilei

Eise verbeeldt met zijn Planetarium het heliocentrische wereldbeeld van Galileï. De kerk opende de aanval op de bevrijdende ideeën van de Verlichting door te dreigen met ondergang van de aarde en het hele zonnestelsel.

Eise plaatste met zijn Planetarium, de waarheid van de natuurwetten, tegenover de kerk als ‘liefhebber der waarheid’.

3. John Locke 

 

‘Cogito ergo sum’ betekende voor Locke : Ik denk dus ik bied weerstand aan de leer dat God aan alles in de natuur van het kleinste plantje tot de sterren aan het firmament en aan mensen in de samenleving voor altijd een vaste plaats had gegeven. Bovenaan in de rangorde mensen met de edelste ziel: adel, stadhouder en regenten en daaronder de lagere standen: het grau. Alle schepselen hadden de heilige plicht die leer te eerbiedigen.De goddelijke wet wordt door Locke vervangen door de natuurwet, dè basis voor wetenschap, moraal en politiek gezag. 

God heeft alle mensen vrij en gelijk geschapen, met de aarde als gemeenschappelijk bezit en het lichaam als individueel bezit. De natuurwet legt ons op dat we vanuit onze gelijkheid het leven, gezondheid, vrijheid en bezit van anderen respecteren.

De overheid heeft als hoogste doel de natuurrechten van mensen te beschermen. Daarmee legde Locke de grondslag voor de moderne scheiding van kerk en staat.

Verwantschap Eise Eisinga en John Locke

Zoals Eise met de bouw van zijn Planetarium, als wetenschapper, weerstand bood aan de waarheid van de kerk, ’cogito ergo sum’, zo verzette hij zich, als politicus, tegen de kerk die leerde dat God aan edele zielen: de Nederlandse aristocratie, voor altijd een vaste, bevoorrechte plaats had gegeven. Evenals Descartes verbleef ook Locke enige tijd in Franeker.

EISE VERTELT 59

 4. Baruch de Spinoza

   ‘deus sive natura’ God of de Natuur 

De God die je buiten de wereld en boven de wolken zoekt en die met heksen, duivels, boze geesten, kometen, angst en wraak alles bestuurt, is de God van machthebbers die de mens zijn natuurlijke rechten hebben ontstolen: het recht op vrijheid en gelijkheid.

Dat is niet de God van Spinoza.

Bij Spinoza is sprake van een volmaakte orde en zijn God, natuur en wereld één en staat God voor liefde, waarheid, wijsheid, rechtvaardigheid en een menswaardig bestaan voor iedereen:                          Deus sive Natura, God of de Natuur     

Spinoza staat bekend als een bescheiden, rustig en zachtmoedig mens, de edelste en beminnelijkste onder alle filosofen.

Hij was de eerste grote filosoof die pleitte voor individuele vrijheid, gelijkheid en democratie. 

Verwantschap Eise Eisinga en Baruch de Spinoza

Op een zolderbalk in het Planetarium schreef Eise: 

’Besef dat God hier altijd tegenwoordig is'

Eise zal zich ongetwijfeld meer verwant hebben gevoeld met Spinoza’s levenswandel en godsbeeld dan met het beeld van de straffende God.

Spinoza’s pleidooi voor individuele vrijheid, gelijkheid en democratie was een bron van inspiratie.

"Zet je oude bril af Eise en kijk door de bril die Spinoza geslepen heeft", zei Van der Bildt tegen Eise, "en je ziet een andere Verlichte werkelijkheid." 

5. Voltaire 

 

Descartes duistere chaos kwam ook tot uitdrukking in het mensonterende middeleeuwse rechtsysteem met een ruime waaier aan afschrikwekkende schandstraffen. 

 Verdachten werden tijdens het vooronderzoek gepijnigd, weeskinderen kregen voor geringe vergrijpen met de bullepees, maandenlang een blok aan het been , langdurig opgesloten in een hok en veroordeeld tot zware kinderarbeid. Dankzij Voltaire eiste de rechtbank in Friesland mildere straffen, sprak minder snel de doodstraf uit en vrouwen werden helemaal niet meer ter dood veroordeeld.Voltaire wordt ook wel de ‘Vader van de Verlichting’ genoemd omdat hij de bevrijder was van een onmenselijk rechtsysteem.

Verwantschap Eise Eisinga en Voltaire

De verwantschap van Eise met Locke vinden we ook bij Voltaire die sprak over een  geheim verbond van kerk, koningshuis en aristocratie en ervoor zorgde dat het leven van de meeste mensen ellendig was. Eise zal  zich ongetwijfeld ook verwant hebben gevoeld toen Voltaire het gedrag van de kerk als dom en onmenselijk afkeurde omdat de kerk verkondigde dat de afschuwelijke aardbeving op 1 november 1755 in Lissabon een straf van God en schuld van de slachtoffers was. 

En misschien is er ook verwantschap ten aanzien van  het Godsbeeld van Voltaire, die stelt dat de wereld is geschapen door God, maar dat de natuurwetten sindsdien de rest regelen. God grijpt niet in en beperkt zich tot schepper.

 EISE VERTELT 29 en   EISE VERTELT 69                    

                                       VERVOLG  EISE VERTELDE 93

Sisca Vierstra 18.01.2020 09:26

Fantastisch en nu een boek er van maken! Lijkt me leuk om te doen!

Albert Althuis 17.01.2020 20:29

Een doordacht en inspirerend nawoord. Mooie verbanden heb je gelegd in korte treffende teksten.
Je hebt voor mij op overtuigende wijze aangetoond hoe Eise in allerlei opzichten een kind van de Verllichting was.

Nieuwe reacties

02.12 | 08:37

Deze korte impressie smaakt naar veel meer!!

27.10 | 21:28

Ik haw krekt yn in lêzing fan Meinte Vierstra heard oer Eise Eisinga dy't...

06.02 | 13:45

Tige interessant Meinte, likas de oare stikjes. De formule is ek goed. Koart mar kreftig

21.12 | 13:01

Zo knap als Eise is om de ruimte in te kijken, zo knap is Meinte om de di...