35. 'HET LAATSTE DER DAGEN IS NABIJ'

illustraties uit de DVD : 'Eise Eisinga - Het fenomeen van Franeker'

   Mythe rond Eise Eisinga onthuld ?

“Eén van de meest hardnekkige mythes rond Eise Eisinga is dat hij zijn planetarium bouwde om de wereld te helpen begrijpen dat een samenstand van planeten niet het einde der tijden zou zijn”, aldus Arjen Dijkstra, onderzoeker bij het Planetarium.

Ga samen met Eise Eisinga als icoon van de Verlichting en 

verlichtingsfilosofen Spinoza , Descartes en Kant als gidsen op zoek naar de waarheid.

Descartes : ”Kijk met eigen ogen , denk met eigen verstand en oordeel zelf”

Spinoza : ‘Op zoek naar de waarheid’

Kant : ‘Saper Aude’, durf te denken.

Lees hieronder wat Eise vertelt over ‘Het laatste der dagen is nabij ‘ en oordeel zelf. 

Op 19 februari 1774 stond het volgende bericht in de ‘Leeuwarder Saturdagse Courant” :

“Op acht mei zullen Jupiter, Mars, Mercurius, Venus en de maan  in een rechte lijn met de aarde staan en daardoor met elkaar in botsing komen.Het betekent de ondergang van onze aarde en het hele zonnestelsel. Het laatste der dagen is nabij"

Het bericht was geplaatst naar aanleiding van het boekje 'Philosophische Bedenkingen'  over de conjunctie van de planeten’, dat in januari 1774 was verschenen en waarin de komende ontsloping of vernieling van onze aardkloot en het gantse zonnestelsel” werden voorspeld.

Het boekje was geschreven door een ‘liefhebber van de waarheid’.    

Het staat er beroerd voor met Nederland, rundvee sterfte, stormen en paalwormen richten overal verwoestingen aan, en nu is er ook nog de dreiging van de totale ondergang van ons zonnestelsel. 

Het zou een uitkomst zijn, als we wat meer aandacht schonken aan de hemellichamen in het algemeen en aan de kometen in het bijzonder"

"Het is niet te geloven”, zei ik tegen Pietsje. “Het is grote onzin, het bestaat niet. 

Die ‘liefhebber’ moet zich schamen mensen onnodig bang te maken alsof er nog niet genoeg ellende in de wereld is en dat noemt zich ook nog eens ‘liefhebber der waarheid’, hoe durft hij!  

Het zou mij niet verbazen dat deze zogenaamde liefhebber der waarheid een dominee is die drommels goed weet dat van de ontsloping van de aarde geen sprake kan zijn. Ik was woedend. Woedend op iemand die zich 'liefhebber der waarheid' noemt en zoveel onheil en angst verspreidt. Ik piekerde me suf. Hoe kon ik hem ontmaskeren? 

Hij ziet wel een gevaar, maar een heel ander gevaar dan dat waarvoor hij waarschuwt. 

Hij heeft maar een doel: mensen doodsbang maken, zodat ze zich afkeren van de ideeën van de Verlichting. 

Die ideeën betekenen voor hem een vloek en de ondergang van zijn waarheid en van zijn wereld.  

De wereld is nog even betoverd, als in de jaren tachtig van de 17e eeuw toen het hele land in rep en roer was vanwege kometen die als een teken van een op handen zijnde wraak actie van God langs het firmament trokken. Dominee Bekker uit Oosterlittens schreef toen het boek de'Betoverde Weereld'

 om duidelijk te maken dat men uit natuurverschijnselen nooit de bedoelingen van God kan afleiden. 

Kijk Pietsje, op deze kaart die ik van de sterrenhemel heb gemaakt, kun je zien dat de vier planeten en de maan op acht mei samen in het sterrenbeeld Ram in een rechte lijn met de aarde staan. Ze staan echter zo verschrikkelijk ver van elkaar dat van een botsing echt geen sprake kan zijn”.

Maar terwijl ik nog sprak, verliet Pietsje huilend de kamer. 

Ik begreep dat het haar allemaal teveel werd. 

Nog geen jaar geleden immers, in april 1773, hadden we Trijntje, ons  eerste kindje, verloren. Het had maar een paar weken geleefd en Pietsje, die het verdriet nog lang niet had verwerkt, was opnieuw in verwachting.

Ze leefde nu tussen uitersten van verdriet, blijdschap en tegelijk bezorgdheid en angst over het nieuwe leven in haar schoot. 

Ik probeerde haar te troosten en gerust te stellen.

 “Maar stel dat die ‘liefhebber’ wel gelijk heeft”, bracht ze snikkend uit, “je weet maar nooit, dan zal ons kind nooit het levenslicht zien”. Ze greep mij vertwijfeld vast en bracht mijn hand naar haar buik en ik voelde het nieuwe leven. 

Het bericht in de Leeuwarder Courant sloeg bij meer mensen in als een bom.

Met angst en beven zag men de komende gebeurtenissen tegemoet. Helaas had ik Pietsje niet helemaal gerust kunnen stellen of misschien helemaal niet.

Toen ik de volgende morgen langs het Korendragers huisje liep, stond daar een groep mensen op de brug te luisteren naar een straatzanger die een lied zong over ‘de komende ontsloping en verbranding van onze mooie aardkloot’. 

Het was verder doodstil. 

Angst en ontreddering stonden op de gezichten van de omstanders.

Ik liep naar voren en riep: 

“Allemaal onzin, laat je niet betoveren en bang maken, want de wereld zal echt niet vergaan”.

Maar ze wilden niet naar me luisteren, werden kwaad en schreeuwden: “Heb je de krant dan niet gelezen? Denk jij het beter te weten? Hou je bij je wolkammerij. Maak dat je wegkomt of we gooien je in de gracht.”

Pietsje hoopte ik met mijn sterrenkaart nog te kunnen overtuigen, maar hier was geen kruid tegen gewassen.

De gebeurtenis bij het Korendragers huisje bleef niet beperkt tot Franeker.

Overal in de provincie brak paniek uit. Het Provinciaal bestuur probeerde er een eind aan te maken door het boekje van de liefhebber in beslag te nemen en Prof.Ypey te vragen een onderzoek in te stellen en een tegenbericht in de krant te schrijven. 

Ypey schreef dat de conjunctie geen enkele invloed op de aarde zou hebben en dat van een Apocalyps geen sprake zou zijn.

Maar het kwaad was al geschied, en wetenschap en waarheid moesten het, zoals eerder bij Galileï, Bekker en vele anderen, opnieuw afleggen tegen bijgeloof.

Door de inbeslagname hing er een waas van geheimzinnigheid rond het boekje. Niemand had het kunnen lezen en men ging er vanuit dat de inhoud wel even onheilspellend als waar zou zijn. De ontreddering en de paniek sloegen over naar Holland.

Boeren en arbeiders weigerden langer te werken en dachten genoeg te hebben tot de achtste mei. 

Chirurgijns moesten honderden mensen aderlaten, om hun acuut optredende, heftige benauwdheid wat te verlichten. 

Zowel op het platteland als in de steden durfden veel mensen ‘s-nachts niet meer naar bed te gaan.

Ik ging wel naar bed, maar deed geen oog dicht. Niet vanwege angst voor het naderende onheil, maar ik was woedend. Heel erg woedend.Hoe durft iemand zich liefhebber der waarheid te noemen die zoveel onwaarheid, onheil en angst verspreidt? Wat kon ik doen om hem te ontmaskeren?

 Ik moest denken aan René Descartes, die als niemand anders, mensen leerde, om met eigen ogen te zien, met eigen verstand te onderzoeken, tot een eigen oordeel te komen en hen zo probeerde te verlossen van hun bijgeloof. 

En ik dacht aan het planetarium spel in onze keuken in Dronrijp. 

Hoe mijn vader het voor ons onvoorstelbaar grote universum uitverkleinde tot een werkelijkheid waar we ons iets bij konden voorstellen en zo liet zien dat een botsing tussen planeten onmogelijk was.                                                     

Op die manier zou ik mensen toch ook duidelijk kunnen maken dat van een botsing van planeten geen sprake kon zijn?

Als ik het zonnestelsel nu eens namaak. Net zoals mijn eerste  Planetarium. 

Maar dan een model op schaal met precieze maten en afstanden en met hemellichamen die langs vaste banen om de zon bewegen, dan kunnen mensen met eigen ogen zien hoe de hemellichamen om de zon bewegen. 

Maar waar vond ik een geschikte ruimte?

Ik trok het gordijn van de bedstee voorzichtig een eindje open.

En op hetzelfde moment stond mijn besluit vast: Hier, in deze kamer, bouw ik een Planetarium.

Pietsje sliep. Ik streelde haar gezicht, haar borsten en voelde het nieuwe leven. “Voor jou, voor jou, bouw ik een nieuwe hemel en een nieuwe aarde”, fluisterde ik en viel in slaap. 

De volgende morgen vertelde ik Pietsje over mijn plannen. 

Ze reageerde niet bepaald enthousiast. 

“Hoe lang denk je erover te doen?”, vroeg ze. “Dat is moeilijk te zeggen, maar ik denk zeker een paar jaar.” 

“Een paar jaar?”, sputterde Pietsje.

 “Ik moet er niet aan denken.

 Waar moeten we al die tijd wonen? Denk toch eens goed na Eise” en ze wees op het wandbord met de tekst:

                                  'VOERSINT EER GHY BEGINT'

“Waarom al die drukte?”  

“Omdat de meeste mensen, net als die liefhebber geen flauw benul hebben van loop en stand van hemellichamen. 

Ze leven nog in de Middeleeuwen en geloven nog steeds in het wereldstelsel van Ptolemaeus dat de zon en de planeten om de aarde draaien en dat God mensen straft met ziekte en rampen. 

Mijn besluit staat vast Pietsje. Hier in deze kamer bouw ik mijn planetarium, zodat iedereen met eigen ogen kan zien, hoe prachtig het Hemelsplein is en dat van angst geen sprake hoeft te zijn.” 

Ik was erg opgewonden, wilde met anderen over mijn plannen spreken, maar had ook mijn twijfels of ik het wel tot een goed einde zou kunnen brengen.

Terwijl ik mijn eerste voorbereidingen trof en mij verheugde op het bijzondere hemelverschijnsel op acht mei, wachtten veel mensen met angst en beven op de gevreesde ondergang van de wereld.

Die achtste mei werd een dag om nooit te vergeten.

Het was een prachtige heldere voorjaarsdag en al vroeg, voor zonsopgang, richtten wij met een groepje liefhebbers van de sterrenkunde, even buiten de stadspoort, onze telescopen en andere astronomische instrumenten op het aanstaande hemelgebeuren.“Wat fantastisch! Wat een een schitterend natuurgebeuren”, werd er geroepen. Het was een dag om nooit te vergetenMijn vriend Pieter Portier heeft er een prachtige tekening van gemaakt.

De volgende dag viel mijn oog op een wandbord in de etalage van  koperslager Jellema. In het hart van het bord stond een vogel afgebeeld en in de rand de tekst:  

                       'ONWETENDHEID IS EEN VLOEK VAN GOD

                 KENNIS DE WIEK WAAROP WIJ TEN HEMEL VLIEGEN''

                                                    Shakespeare

                                Ik heb het mijzelf cadeau gedaan.

                                     EISES DIGITALE SCHATKIST

                                     KIJK, LEES, DOE EN ONTDEK

In het krantenbericht in de ‘Leeuwarder Saturdagse Courant’ van 19 februari 1774 werd de ondergang van onze aarde en het hele zonnestelsel voorspeld.

Wie veroorzaakte volgens de ‘liefhebber der waarheid’ alle ellende in 1774 en wat moesten mensen volgens hem doen om een ramp te voorkomen? 

Eise koos voor een andere aanpak. Welke?

In mei 2000 was er opnieuw een samenstand die met het blote oog te zien was, en opnieuw werd hier en daar nogal paniekerig gedaan, maar we hebben er niets van gemerkt dus….. ,

Alles over samenstanden, wat er gebeurt als alle planeten op een lijn staan vind jre ook op de site  Wat gebeurt er als alle planeten op een lijn staan? - Vragen over ...

  In ’De Betoverde Weereld’  maken we kennis met Balthasar Bekker. 

Eise ziet in hem een Verlichter van het eerste uur en geeft hem daarom een plekje in zijn 'Ooievaar'. Nu, ruim 300 jaar na zijn dood wordt hij nog steeds gezien als een belangrijke bouwmeester van onze moderne westerse wereld. Waarom?

Wil je hem beter leren kennen? Kijk dan op Balthasar Bekker - Wikipedia

In De Betoverde Weereld lezen we ook

dat hij  het onzin vond dat de duivel invloed had op op het alledaagse leven en dat heksenvervolgingen daarom onzinnig waren, omdat heksen, duivels, kwade geesten en een wraakzuchtige God niet bestonden maar bedenksels van mensen waren. Kijk en luister naar de clip ‘Is jouw buurvrouw een heks?” Heksenvervolgingen - Schooltv Beeldbank