Verlichting van TOEN naar NU 2

6. Charles de Montesquieu

 ‘trias politica’ , scheiding der machten 

Montesquieu leverde een belangrijke bijdrage aan het verlichten van de chaotische duisternis. 

Overal kon je zomaar worden opgepakt, valselijk aangeklaagd en gevangen gezet. 

Burgers voelden zich over het algemeen niet vrij en veilig omdat de macht bij een kleine, rijke elite, een koning of een despoot berustte die de wetten vaststelde, rechtsprak en uitvoerde. Zijn verlichte ideeën hebben een ontzagwekkende invloed gehad en de opstellers van grondwetten in Europa en Amerika geïnspireerd. 

In een democratisch land voelen mensen zich vrij en veilig, stelde Montesquieu, want daar berusten wetgeving, rechtspraak en uitvoering niet bij één persoon of een kleine elite, maar zijn ze gescheiden : de trias politica, scheiding der machten, waaronder ook de scheiding van kerk en staat. Montesquieu was daarmee misschien wel de belangrijkste architect van de nieuwe orde.

Verwantschap Eise Eisinga en Charles de Montesquieu

"Je hoeft geen profeet te zijn om te voorspellen dat de ideeën van Montesquieu vroeg of laat ook ons land zullen veroveren. 

Tegengestelde ideeën en belangen zullen er altijd zijn, maar in een land met een democratische rechtsorde zullen ze niet uitlopen op een catastrofe, zoals wij nu meemaken”. 

Eises betrokkenheid bij een revolutionaire staatsgreep in Franeker betekende het keerpunt naar democratie in Fryslân”.

(zie: Revolutie Fryslân)

 Bij de eerste democratische verkiezingen voor de Provinciale Staten van Friesland werd Eise Eisinga gekozen tot lid van de Friese Staten. Deze 23ste juni zullen wij ons blijven herinneren als de ‘Dag van de Verlichting’”. 

 EISE VERTELT 61   , EISE VERTELT 59  ,  EISE VERTELT 80

7. Balthasar Bekker -  ‘betoverde weereld’

Het dagelijkse leven werd voor veel mensen op allerlei manieren bedreigd door heksen, duivels, boze geesten en kometen, die een teken waren van een op handen zijnde wraakactie van God.

Bekker wilde het volk van al  die onnodige angsten bevrijden en schreef in ‘De Betoverde Weereld’  dat heksen en boze geesten en een wraakzuchtige God niet bestonden.

Dat vond men Godslasterlijk en hij werd uit de kerk gegooid.

Verwantschap Eise Eisinga en Balthasar Bekker

Als op 19 februari 1774 de ondergang van de wereld wordt voorspeld en Eise plannen maakt om zijn planetarium te bouwen, denkt Eise ongetwijfeld aan waar Bekker een eeuw eerder tegen streed. De wereld was nog even betoverd en Bekkers boek nog even aktueel.

Eise Eisinga en Balthasar Bekker wilden beiden mensen bevrijden van angst en een vals godsbeeld.EISE VERTELT 13  en EISE VERTELT 35

 8.Immanuel Kant - ‘sapere aude’ , durf te denken

In ‘Uw Planetarium monument in de historische stroom der Verlichting’ vertelt Eise over vier kerngedachten van Kant: de mens, vrijheid / gelijkheid, ’sapere aude’ en de verbondenheid van sterrenhemel en geweten.

1.“De mens is in de onmetelijke kosmos een uniek schepsel van een oneindig grote betekenis . Een uniek kunstwerk dat iets waardevols toevoegt aan het hele universum.

Enerzijds onbeduidend en vergankelijk, anderzijds uniek, omdat de mens is uitgerust met een tweede natuur, het bewustzijn, dat de eerste natuur verre overstijgt……………”

2.“ Vrijheid is het enige oorspronkelijke recht waaruit de aangeboren gelijkheid van ieder mens volgt, kernwaarden van de Verlichting.

3.’ Sapere aude’. Mensen zijn heteronoom, laten zich de wet dicteren door kerk, adel en traditie, zijn onmondig en leven in angst en bijgeloof. Wees autonoom, bevrijd je uit je onmondigheid door zelf te kijken, te oordelen en kritisch, open en nieuwsgierig na te denken: ‘Sapere aude’.

Uittreden uit onmondigheid noemt Kant verlichting.

4.“Kijken naar de wonderen van de sterrenhemel en luisteren naar de stem van het geweten, vervullen mijn geest met steeds toenemende bewondering en eerbied.”

Lees meer: EISE VERTELT 42

 Verwantschap

tussen Eise, als Icoon van de Verlichting, en ideeēn van verlichte filosofen vind ik met name bij Immanuel Kant en weerspiegeld in leven en werk van Eise.

 “Kijken naar de wonderen van de sterrenhemel en luisteren naar de stem van het geweten” zijn voor Eise een bron van inspiratie. 

Eise bewondert de wereld van sterren en planeten en

bouwt zijn Planetarium om mensen te bevrijden van angst en bijgeloof om daarmee recht te doen aan de mens als uniek , autonoom schepsel van oneindig grote betekenis in de onmetelijke kosmos.

Die onlosmakelijke verbondenheid van kosmos en ethiek, de studie van het goede leven, vormt het hart van Eises hele leven en werk: bouwmeester van het Planetarium,  armoedebestrijder, bouwmeester van het stadsarmenhuis en als politicus strijder voor het recht van vrijheid en gelijkheid, kernwaarden van de Verlichting. 

De onlosmakelijke verbondenheid van kosmos en ethiek wordt uitgebeeld in de twee muurstenen in de halsgevel van zijn Planetarium: de zonnewijzer en de ooievaar, twee bakens in de historische stroom van de Verlichting.

9. Johann  Pestalozzi 

Hoofd, Hart en Handen

Tot op de dag van vandaag is  de onderwijspedagoog Pestalozzi vanwege zijn verlichte mensbeeld een bron van inspiratie. Niet alleen het intellect moet ontwikkeld worden, maar de hele mens. 

Hij pleitte voor een harmonische ontwikkeling van hoofd, hart en handen in een natuurlijke omgeving.

Verwantschap Eise Eisinga en Johann Pestalozzi 

“Beurtelings was ik ‘Hoofd’ : als astronoom, wiskundige en  rekenaar van duizenden berekeningen.

en ‘Handen’: werktuigkundige, timmerman, uurwerkmaker, draaier en schilder, als bouwmeester Planetarium.

en ‘Hart’ : als armvoogd, politicus en bouwmeester Stadsarmenhuis

Uit Eise Vertelt: EISE VERTELT 1-2-3 en EISE VERTELT4 EN 5 wordt duidelijk dat hij zich ontwikkelde in een natuurlijke omgeving.

Kortom: Eise was het symbool van de hele verlichte mens van Pestalozzi  met Hoofd, Hart en Handen, een bèta en alfa mens.

 10. Jean Jacques Rousseau

In gevangenschap vertelt Eise aan zijn medegevangene Berent over zijn sterren, zijn helden in het sterrenbeeld ‘Ooievaar’. 

Lees meer: EISE VERTELT 70 :

“En tenslotte Rousseau”, zegt Eise. 

“Dat is dus de minst belangrijke”, reageert Berent. 

”Hoezo?” 

“Omdat je hem voor het laatst hebt bewaard”. 

Hij was zeker niet de minst belangrijke want Rousseau was een hartstochtelijk verdediger van de eerste kernwaarden van de Verlichting: vrijheid en gelijkheid. Alle mensen zijn vrij en gelijk in rechten geboren en hebben recht op godsdienstvrijheid en vrijheid van meningsuiting.

Het devies ‘vrijheid, gelijkheid en broederschap’ is aan Rousseau ontleend.

“Ooit waren mens en natuur volkomen op elkaar afgestemd”, beweert Rousseau. “En in die natuurtoestand waren er geen slaven, geen rijken of armen. De eerste die de natuurtoestand verbrak was de mens die een stuk grond omheinde en zei:  Dit is van mij. Hoeveel misdaden, oorlogen, moordpartijen en ellende zouden het mensengeslacht bespaard zijn gebleven, als iemand toen de palen had uitgerukt of de gracht had dichtgegooid en zijn medemensen had toegeroepen: “Luister niet naar deze bedrieger, jullie zijn verloren als jullie vergeten dat de vruchten van de aarde van iedereen zijn en dat de aarde van niemand is”.

In zijn Emile benadrukte Rousseau het belang van ervaring en vrijheid in de ontwikkeling van kinderen. Kennis opgedaan door ervaring werkt motiverend en is nieuwsgierig makend. 

VERWANTSCHAP EISE EISINGA en JEAN JACQUES ROUSSEAU 

“En dat leerde Rousseau"? vraagt Berent in EISE VERTELT 70

"Ik begrijp niet, waarom je Rousseau voor het laatst hebt bewaard. Dat zijn toch jouw en mijn belangrijkste idealen? Als Rousseau gelijk had gekregen zaten wij hier nu niet in dit donkere hol.”

Rousseau benadrukte dus het belang van ervaring en vrijheid. Ervaringskennis opgedaan in vrijheid ligt ook aan de basis van Eises ontwikkeling tot wolkammer, bouwmeester van het Planetarium en Stadsarmenhuis en politicus.

Die ontwikkeling vormt de rode draad in Eises ervaringsverhalen die juist daarom worden afgesloten met lees-, kijk-, doe en ontdek aktiviteiten uit Eises digitale schatkist .

De idealen van Rousseau zijn de idealen van Eise Eisinga als Icoon van de Verlichting.

De kernwaarden vrijheid en gelijkheid en strijd voor democratie en tegen armoede en slavernij.

verder: TENSLOTTE