Met veel zorg had Van Swinden samen met zijn studenten een ballon vervaardigd van papier en stijfsel en gestookt met talhout en stro.
Tekening van Van Swinden.
40.
JAN HENDRIK VAN SWINDEN.
‘PETER VAN DE METER’
Het bezoek aan de woning van Jan Hendrik van Swinden aan de Voorstraat deed mij denken aan ‘Klein Lankum’ van Petrus Camper.
Net als Camper had ook Van Swinden een
omvangrijke bibliotheek en overal stonden instrumenten opgesteld.
“Die instrumenten gebruik
ik voor mijn wetenschappelijk onderzoek”, had Van Swinden geantwoord toen ik bij het afscheid naar de betekenis ervan vroeg.
Tijdens
een volgend bezoek vertelde hij uitgebreid over zijn onderzoek naar aardmagnetisme, declinatie en noorderlicht.
Ieder uur van de dag noteerde hij de stand van de magneetnaald, de luchtdruk en de temperatuur en dat deed hij al zes jaar lang!
“Bij mijn waarnemingen streef ik een zo groot mogelijke mate van zekerheid na”, zo vertelde hij, “want teveel in de wetenschap wordt voor waar aangenomen, dat langs de weg der redenering tot stand is gekomen.”
Van Swinden liep naar z’n boekenkast en kwam terug met een boek van Descartes en een van Newton.
“Ik
wil niets ten nadele zeggen van Descartes, want hij heeft grote verdiensten gehad voor de onttovering van de wetenschap, maar veel van zijn bijdragen voor de wetenschap zijn puur speculatief en daarmee heeft hij op zijn beurt de wetenschap niet verlicht, maar
juist weer betoverd.
Nee, ik ben geen Cartesiaan, maar bewonderaar van Newton, die bij zijn onderzoek een zo
groot mogelijke zekerheid nastreefde”.
Van Swinden maakte als meteoroloog in Europa naam met
zijn minutieuze waarnemingen.
De oplating van een heteluchtballon op 19 oktober 1784, even buiten de stad, was ongetwijfeld het hoogtepunt
in een reeks van wetenschappelijke experimenten.
“Voor het eerst in de geschiedenis gaat de mens vliegen als een vogel”,
meldde de Leeuwarder Saturdagse Courant.
Na een geslaagde onbemande vlucht in Leeuwarden was het nu de beurt aan Franeker.
Met veel zorg had Van Swinden samen met zijn studenten een ballon vervaardigd van papier en stijfsel en gestookt met talhout en stro. Dagen van
tevoren was de stad in rep en roer, want zo ging het gerucht:
Van Swinden zelf gaat de lucht in. De stad was uitgelopen om er
getuige van te zijn, maar al snel bleek dat niet Van Swinden maar een eend mee naar boven zou gaan en nog groter was de teleurstelling toen de ballon, nog voordat hij van de grond kwam door een plotselinge windvlaag werd getroffen en vernield.
Dit mislukte experiment weerhield Van Swinden er overigens niet van zijn natuurkundige experimenten voort te zetten.
In 1785 vertrok Van Swinden naar Amsterdam, waar hij een leerstoel kreeg aangeboden.
Maar ook nadien kwam hij nog regelmatig langs.
Tijdens een van die bezoeken vroeg ik hem naar zijn aktiviteiten op het gebied van de meteorologie.
”In Franeker was ik meteoroloog, maar ik ben nu metroloog”.
“Metroloog?”, vroeg ik, zonder na te denken, want ik had natuurlijk kunnen weten wat een metroloog is.
Als weerkundige behoorde hij tot de Europese top, maar als metroloog had hij zo mogelijk nog meer roem vergaard.
“Er was alle reden om te komen tot een hervorming van maten en gewichten”, zo vertelde hij, “want iedere zichzelf respecterende stad had haar eigen maten en gewichten.
Zo was een el in Haarlem 69,8 cm. en in Leiden 68,5 cm. en apothekers en goudsmeden hadden ook hun eigen gewichten. Maar we hebben nu een einde gemaakt aan deze onoverzichtelijke en onwerkbare
situatie. Zelf heb ik mogen meewerken aan de eenheid van lengte, de meter.
Tijdens een internationale conferentie in Parijs, om te komen
tot de invoering van eenzelfde metrieke stelsel voor maten en gewichten in Europa, is een staaf platina van 1 meter, het 40.000.000 deel van de aardomtrek, als officiële standaard vastgesteld”.
“En toen hebben ze jou de titel ‘Peter van de Meter’ verleend”, vulde ik glimlachend aan
“Je kunt beter vragen wat hij niet is”, had Wytses lang geleden eens over Petrus Camper gezegd, maar dat gold ook voor mijn ontdekker Jan Hendrik van Swinden.
Hij heeft zich behalve als een van de grootste verlichte geleerden van onze tijd ook zeer verdienstelijk gemaakt voor de volksgezondheid en de
ontwikkeling van de democratie.
Misschien dat ik hem, als enige oud Franeker, naast zijn grote inspirator en leermeester
Isaäc Newton, een plaats geef in mijn Zonnewijzer.
EISES DIGITALE SCHATKIST
LEES, KIJK, DOE EN ONTDEK
In ‘Peter van de Meter’ vertelt Eise over zijn bezoek aan zijn ‘ontdekker’ professor Hendrik van Swinden die onderzoek deed naar aardmagnetisme, declinatie
en noorderlicht. Dagelijks deed hij waarnemingen naar luchtdruk en temperatuur. Hoogtepunt in een reeks van wetenschappelijke experimenten was de oplating van een heteluchtballon op 19 oktober 1784 in Franeker. Zin om zelf te experimenteren met een ballon,
waarnemingen te doen naar temperatuur en luchtdruk? Op proefjes.nl - proefjes voor kinderen vind je een hele reeks proefjes met
ballonnen.
“Voor het eerst in de geschiedenis gaat de mens vliegen
als een vogel”, meldde de Leeuwarder Saturdagse Courant.
In 1783 lieten de gebr. Montgolfler de eerste onbemande luchtballon
op met 'aan boord een eend en een geit'.
Leeuwarden wilde niet achterblijven en in 1784 vond daar een geslaagde onbemande vlucht plaats
en na Leeuwarden was het nu de beurt aan Franeker, vertelt Eise.
Het doet denken aan 4 oktober1957 toen Rusland de Spoetnik, het eerste onbemande toestel
in de ruimte lanceerde met aan boord het hondje Laika, het eerste levende wezen van de aarde dat de ruimte werd ingeschoten. Welk dier wilde Van Swinden lanceren?
Lees over geschiedenis van
de ruimtevaart:http-::www.schooltv.nl:eigenwijzer:2157332:geschiedenis:item:1468501:de-geschiedenis-van-de-ruimtevaart:
In Friesland gingen de Leeuwarders het eerst de lucht in gevolgd door de Franekers. De Russen waren het eerste in de ruimte. DeAmerikanen
vonden dat niet leuk en wilden als eerste een mannetje op de maan laten lopen. Lees : http-::www.hetklokhuis.nl:onderwerp:ruimtevaartuigen
Meer Illustraties "Franeker begroet de luchtvaart :
https-::www.rijksmuseum.nl:nl:mijn:verzamelingen:116236--eise-eisinga:franeker-begroet-luchtvaart
Jan Hendrik van Swinden,'Peter van de meter' en
ontdekker van Eise Eisinga in het Rijksmuseum:
https-::www.rijksmuseum.nl:nl:rijksstudio:116236--eise-eisinga:verzamelingen:jan-hendrik-van-swinden-ontdekker-eise-eisinga
hdl.handle.net:10934:RM0001.COLLECT.516283
https-::www.rijksmuseum.nl:nl:collectie:RP-T-00-3830